Pierwsze Programy Nauczania Instytutów Jaques-Dalcroze’a w Hellerau i w Genewie

Tłumaczenie i opracowanie dla SPIMR – Magdalena Bogdan

Redakcja – Ewa Jakubowska

I. Bildungsanstalt Jaques-Dalcroze Dresden-Hellerau [1]

Instytut rozpoczął swoją działalność w 1910 roku. Początkowo zajęcia były prowadzone w Dreźnie, w Hellerau dopiero od 1911 roku. Główny budynek Instytutu (Festspielhaus) oddano do użytku w 1912 roku.

Program poszczególnych kursów w roku szkolnym 1911-1912:

I. Kurs normalny, dwuletni – tylko i wyłącznie po ukończeniu tego kursu absolwent uzyskiwał tzw. „świadectwo dojrzałości”, dające uprawniania nauczyciela Metody Jaques-Dalcroze`a, przyznawane przez samego jej twórcę.

W Informatorze Instytutu zamieszczono zapis, aby uniknąć jakiegokolwiek nadużycia z powodu niewystarczającego a wymaganego wykształcenia nauczycieli w zakresie Metody i aby uchronić uczniów przed lekcjami prowadzonymi na niskim poziomie, wymagane jest od nauczycieli zdanie egzaminu kwalifikacyjnego przed specjalną komisją pod przewodnictwem autora Metody.

Prowadzone zajęcia:

• gimnastyka rytmiczna (5 godz. tyg. ‒  kształcenie zmysłu harmonii i równowagi ruchów ciała, uregulowanie nawyków ruchowych oraz studia nad ścisłym związkiem pomiędzy muzyką i ruchem ciała)
• kształcenie słuchu (5 godz. tyg. – skale i rodzaje tonów, frazowanie i cieniowanie dźwięków, akordy i ich powiązania, analiza utworów przeznaczonych do śpiewu i do gry instrumentalnej)
• improwizacja (2 godz. tyg. – akordy i ich łączenie, ornamentacja melodii, formy instrumentowania, harmonizowanie danych i tworzonych samodzielnie melodii, akompaniament na fortepianie)
• gimnastyka ogólna/gimnastyka szwedzka (3 godz. tyg. lub 6x po 1/2 godz.)
• anatomia (1 godz. tyg.)
• plastyka (4 godz. tyg.)
• śpiew w chórze (2 godz. tyg.)
• nauka uzupełniająca, zajęcia fakultatywne (do 4 godz. tygodniowo)

Czas studjów, potrzebnych dla uzyskania dyplomu, z prawem uczenia w konserwatorach i szkołach wyższych, wynosi przeciętnie d w a lata. 

W zależności od wyniku egzaminu uczniowie uzyskiwali:

1. Dyplom – Nauczyciel gimnastyki rytmicznej według Metody Jaques-Dalcroze’a.
2. Świadectwo – uprawniające do prowadzenia elementarnych zajęć gimnastyki rytmicznej. Tylko ci uczniowie, którzy posiadają uprawnienia a), lub b), albo podobne, mają prawo prowadzić zajęcia według Metody Jaques-Dalcroze’a, ale jedynie w zakresie określonym w Dyplomie lub w uzyskanym Świadectwie.
3. Świadectwo ukończenia podstawowego kursu w zakresie ogólnomuzycznym.

Co ciekawe, w Informatorze zapisano też, że w niektórych przypadkach nauczyciele, którzy nie posiadają dyplomu, natomiast mają szczególne osiągnięcia pedagogiczne uznawane przez Jaques-Dalcroze`a, również mają prawo prowadzić zajęcia w oparciu o Metodę.

II. Kurs teatralny – dla dyrygentów opery, reżyserów, śpiewaków i tancerzy.

Nauka rytmu muzycznego i plastycznego, ścisłych związków pomiędzy gestem, ruchem i postawą a muzyką dramatyczną.

III. Kursy dla miłośników muzyki i dyletantów (5 godz. tyg.) oraz wolnych słuchaczy (sami wybierali przedmioty, przy czym po ich wyborze zobowiązani byli do systematycznej obecności).

Prowadzone zajęcia (mniejszy stopień specjalizacji i mniejsza liczba godzin w stosunku do Kursu I-go):

• gimnastyka rytmiczna
• kształcenie słuchu ‒ solfeggio
• improwizacja

W książce Le rythme une révolution! [3] podany jest wykaz zajęć prowadzonych w roku szkolnym 1912-1913. Został opracowany przez Ninę Gorter (patrz: Kalendarium), i zawierał liczbę obowiązujących godzin tygodniowo:

• gimnastyka rytmiczna – 5 godzin
• improwizacja – 2 godziny (w tym 1 godz. z Jaques-Dalcrozem i w grupach 6-8 osób)
• solfeż – 4 godziny
• teoria – 1 godzina
• śpiew – 2 godziny
• praca nad gestem – 3 x po 30 minut
• plastyka – 2 godziny
• gimnastyka szwedzka – 3 godziny (1/2 godz. codziennie o 8 rano)
• anatomia – 1 godzina
• taniec (opcjonalnie) – 2 godziny
• zajęcia teatralne (fakultatywnie) – 2 godziny
• ponadto ‒ 4 godziny zajęć organizowanych i przeprowadzanych w sposób swobodny przez samych uczniów (poza kontrolą nauczycieli)

W Informatorze Instytutu zostały zamieszczone warunki posługiwania się Metodą i konsekwencje prawne wynikające z ich złamania.

II. Institut Jaques-Dalcroze à Genève

Program nauczania na rok szkolny 1915-1916[4]

Jaques-Dalcroze sam opracował Informator dla kandydatów wraz ze szczegółowym Programem nauczania[5]. Poniżej znajduje się jego skrócona wersja. Kształcenie odbywało się w oparciu o Metodę Jaques-Dalcrozeʼa, której celem było rozwijanie poczucia metrum, rytmu i tonalności oraz zdolności artystycznego interpretowania muzyki. Stanowiło również etap przygotowujący do podjęcia profesjonalnych studiów muzycznych.

Informator Instytutu zawierał:

• listę osób odpowiedzialnych za funkcjonowanie Instytutu oraz skład kadry pedagogicznej
• ogólną prezentację celów nauczania wszystkich ogniw Metody
• wykaz rodzajów prowadzonych kursów
• warunki przyjęcia na kursy pedagogiczne
• obowiązkowe zajęcia z tygodniową liczbą godzin
• wykaz obowiązujących lektur i materiałów dydaktycznych
• przebieg i treści egzaminu wstępnego oraz końcowego dla uczestników kursów pedagogicznych
• programy nauczania Rytmiki, Solfeżu i Improwizacji, z podziałem na poszczególne lata
• cennik zajęć dla każdego rodzaju kursu i prowadzonych zajęć
• regulamin
• wykaz zajęć prowadzonych w konserwatorium genewskim oraz nazwiska pedagogów
• informacje dotyczące działalności Instytutu pedagogicznego im. J. J. Rousseau, kierowanego przez Eduardʼa Claparèdʼa (wykaz prowadzonych zajęć i wykładów, nazwiska pedagogów, uzyskiwane po ukończeniu nauki uprawnienia)

Cele nauczania:

Rytmika

• rozwijanie zmysłu metrycznego i poczucia rytmu, dzięki jednoczesnemu poznawaniu naturalnych rytmów ciała i rytmów muzycznych
• uregulowanie systemu nerwowego oraz wzmacnianie woli
• rozwijanie wyobraźni
• harmonizowanie zdolności ruchowych z cechami o charakterze duchowym
• pokonywanie oporów natury intelektualnej lub fizycznej, zakłócających funkcjonowanie naturalnych rytmów człowieka
• zapewnienie ćwiczącemu możliwości uzyskania poczucia swobody, wzmocnienia świadomości i jednocześnie poszerzenia zakresu swoich środków wykonawczych    

Solfeż

• rozwijanie zdolności słuchowych, poczucia tonalnego i poczucia harmonii
• wykształcanie – w miarę możliwości – „słuchu wewnętrznego”
• dążenie do wykształcenia się u ucznia „potrzeby odczuwania” muzycznych niuansów oraz stosowania różnych sposobów frazowania, zgodnie z tymi jakie dyktuje muzyka

Improwizacja fortepianowa

• wspomaganie rozwoju zdolności wyrażania muzycznych odczuć, poprzez odwoływanie się do ćwiczeń z Rytmiki i Solfeżu
• w praktyczny sposób zapoznawanie ucznia z zasadami harmonii klasycznej jak też zapożyczonej z twórczości współczesnych kompozytorów
• kształcenie umiejętności swobodnego dobierania akompaniamentu do podanych melodii oraz realizowania (bez wcześniejszego przygotowania) basu cyfrowanego
• rozwijanie inwencji twórczej, charakteryzującej się dbałością o proporcje, wyraz i styl

Plastyka ożywiona

Zajęcia uzupełniające gimnastykę rytmiczną – dla osób chcących pracować nad techniką ruchu w połączeniu z realizacją rytmów muzycznych.

Warto podkreślić, że od pierwszego roku nauczania poszczególnych przedmiotów realizowane były ćwiczenia improwizacyjne oraz zadania, których celem była nauka stosowania zasad frazowania (prawidłowy „oddech”, niuanse agogiczne, dynamiczne, artykulacyjne, wyrazowe).

 Rodzaje prowadzonych kursów:

I. Zawodowe kursy pedagogiczne, ukończone obowiązkowym egzaminem.

Typ 1 ‒ dwuletni, ukończony certyfikatem – dający uprawnienia do prowadzenia zajęć  Rytmiki z amatorami i w szkołach.

Typ 2 ‒ trzyletni (minimum), ukończony dyplomem – dający uprawnienia do prowadzenia wszystkich ogniw Metody: Rytmiki, Solfeżu i Improwizacji. Osoby posiadające dyplom (maîtres diplomés) stawały się „reprezentantami” Metody, jednak same nie miały praw do przyznawania swoim uczniom certyfikatów. Było to możliwe dopiero po odbyciu co najmniej rocznej nauki w Instytucie, pod kontrolą samego Jaques- Dalcrozeʼa.

Osoby, które przeszły kurs i nie przystąpiły do egzaminu, nie otrzymywały prawa do prowadzenia zajęć w oparciu o Metodę jak i posługiwania się nazwiskiem jej twórcy w swojej pracy zawodowej.

Certyfikaty przyznawane przez szkoły, w których prowadzono zajęcia podobnego rodzaju jak w Instytucie, również nie były przez Jaques-Dalcrozeʼa uznawane bez uprzednio zdanego egzaminu w jego obecności.

Wszystkie osoby prowadzące zajęcia z Metody, nie posiadające certyfikatu lub dyplomu podpisanego przez Jaques-Dalcrozeʼa, podlegały sankcjom prawnym[6].

II. Kursy dla amatorów/dyletantów (minimum 3 lata):

• dla dzieci (od 6 do 10 r.ż.)
• dla młodzieży (od 10 do 14 r.ż.)
• dla dorosłych
• dla matek (umożliwiający wspieranie rytmicznej edukacji własnych dzieci)
• wieczorowy lub popołudniowy dla nauczycieli i nauczycielek szkolnych, lekarzy, studentów i artystów
• powszechny/wieczorowy – dla chłopców i dziewcząt
• letni, dla dawnych uczniów Metody oraz nauczycieli i nauczycielek szkolnych (dwutygodniowe zajęcia, mające na celu przede wszystkim zapoznanie się z wprowadzanymi do Metody innowacjami)

Kandydaci na kurs pedagogiczny zdawali wstępny egzamin komisyjny, na którym musieli wykazać się dostateczną wiedzą z teorii muzyki, zdolnością (na poziomie średnim) „rozpoznawania” dźwięków oraz dyspozycjami ruchowymi.

Ci, którzy nie spełnili kryteriów egzaminacyjnych mogli uczestniczyć w rocznym kursie dla amatorów i po jego ukończeniu ponownie przystąpić do egzaminu wstępnego.

Na kursy pedagogiczne przyjmowani byli uczniowie szkół filialnych, funkcjonujących poza Szwajcarią i współpracujących z Instytutem, w których prowadzono tzw. zajęcia „przygotowawcze”.

Wykaz obowiązkowych tygodniowych zajęć dla uczniów kursu pedagogicznego:

• rytmika – 6 godzin
• improwizacja – 2 godziny  (1 godz. zbiorowo i 1 godz. w grupach do 8 osób)
• solfeż – 5 godzin
• plastyka ożywiona – 1/2 godziny dziennie lub 3 godziny tygodniowo
• teoria – 1 godzina 
• chór – 1 godzina
• anatomia (na drugim roku nauki) – 1 godzina

Ponadto fakultatywne uczestniczenie w zajęciach z amatorami.

Uczniowie kursów pedagogicznych uczęszczali dodatkowo na zajęcia harmonii, kompozycji, instrumentu, śpiewu i historii muzyki, prowadzone w Konserwatorium, a także wykłady z pedagogiki i „psychologii wychowawczej”, prowadzone w Instytucie Jean-Jacquesʼa Rousseau. Na trzecim roku nauki mogli uczestniczyć w specjalnych zajęciach, poświęconych pedagogicznym aspektom Metody, pełniącym funkcję dodatkowych „studiów aplikanckich”.

Egzamin końcowy odbywał się komisyjnie, w obecności samego Jaques-Dalcrozeʼa oraz zapraszanych przez niego przedstawicieli środowiska artystycznego.

Egzamin dla absolwentów uzyskujących certyfikat:

• ruchowa realizacja rytmów muzycznych
• lekcja rytmika prowadzona z dorosłymi lub dziećmi (zdający miesiąc wcześniej otrzymywali zestaw 20 zagadnień do przygotowania na egzamin)
• czytanie basu cyfrowanego
• modulacja realizowana na fortepianie
• praca pisemna z anatomii

Egzamin dla absolwentów uzyskujących dyplom:

• lekcja rytmiki prowadzona z dorosłymi
• lekcja solfeżu prowadzona z dorosłymi lub dziećmi
• czytanie nut (melodie) i realizacja basu cyfrowanego, rozpoznawanie akordów i tonacji
• swobodna improwizacja na zadany temat
• ruchowa interpretacja utworu muzycznego

Wykaz obowiązkowych tygodniowych zajęć kursu dla amatorów:

Rytmika (2 ‒ 3 lata)

• dzieci, dorastający (osobno panie i panowie) i dorośli – 2 godziny
• studenci, gimnastyczki, lekarze, różni uczestnicy wieczorowego kursu powszechnego, w tym  matki ‒ 1 godzina

Solfeż (3 lata) – wszyscy 2 godziny

Obowiązkowy podręcznik: Metoda solfeżu[7]

Improwizacja (3 lata)

• dzieci (po minimum rocznej nauce Rytmiki i Solfeżu)
• dorastający i dorośli ‒ 2 godziny (w tym jedna godzina poświęcona na zajęcia zbiorowe prowadzone przez Jaques-Dalcrozeʼa i skupiające wszystkich uczestników, w grupach do 9 osób)
• nauczyciele muzyki ‒ 1 godzina

Plastyka ożywiona ‒ 2 godziny

Teoria rytmu i metrum – nauka w oparciu o analizę klasycznej i współczesnej literatury muzycznej oraz popularnych piosenek, analizę rytmu języka, powiązań rytmu wiersza z rytmem muzycznym:

• pedagodzy, studenci, artyści, uczniowie kursu profesjonalnego i kursu dla amatorów – 1 godzina.

Chór – 1 godzina

• obowiązkowy dla uczniów kursów pedagogicznych
• nieobowiązkowy dla amatorów

Wykaz tygodniowych zajęć prowadzonych z dziećmi zdolniejszymi – z podziałem na kategorie wiekowe od 6 do 10. r. ż.

• 6 lat – Rytmika rok I
• 7 lat – Rytmika rok II i Solfeż rok I
• 8 lat – Rytmika rok III, Solfeż rok II, Improwizacja rok I oraz nauka gry na instrumencie
• 9 lat – Solfeż rok III, Improwizacja rok II
• 10 lat – Improwizacja rok III i kontynuacja nauki gry 

Jaques-Dalcroze zalecał, aby uczniowie, którzy podjęli naukę gry na instrumencie, dalej uczestniczyli w zajęciach rytmiki i solfeżu w zmniejszonym wymiarze godzin.

W wykazie obowiązkowych pomocy dydaktycznych dla uczniów kursów pedagogicznych znalazły się przede wszystkim podręczniki publikowane pod wspólnym tytułem Méthode Jaques-Dalcroze:  Gimnastyka rytmiczna (później Rytmika) Tom I, Solfeż (Les gammes……), Plastyka ożywiona Tom I, Rytmiczne marsze oraz utwory, takie jak: Sonaty L. van Beethovena, Chorały, Inwencje i Fugi J. S. Bacha.

---

[1] Bildungsanstalt Jaques-Dalcroze Dresden-Hellerau. Tekst został opracowany przede wszystkim na podstawie I zeszytu Der Rhythmus, opublikowanego w 1911 roku, w Jenie. Wykorzystano również fragmenty publikacji Metoda E. Jaques-Dalcrozeʾa, z przedmową Tadeusza Mycińskiego, nakładem Księgarni i Składu Nut St. Sadowskiego, Warszawa 1912.

[2] Cytat pochodzi z publikacji Metoda E. Jaques-Dalcrozeʼa, op. cit.

[3] Le rythme une révolution! Émile Jaques-Dalcroze à Hellerau, opracowanie pod redakcją Claire Kuschnig i Anne Pellois, Ed. Slatkine, Genève, 2015.

[4] Zajęcia rozpoczęły się 3-go października 1915 roku. Na kurs dla przyszłych pedagogów Metody zgłosili się uczestnicy reprezentujący 26 krajów. Niezależnie od pełnienia funkcji dyrektora, odpowiedzialnego za działalność dydaktyczną i artystyczną Instytutu, Jaques-Dalcroze również sam prowadził regularne zajęcia z wszystkimi grupami uczniów. Kadrę pedagogiczną stanowiły przede wszystkim osoby posiadające odpowiednie uprawnienia, tzn. dyplom z Metody (maître diplomé).

[5] Treści programowe każdego przedmiotu, z rozpisaniem na poszczególne lata, są możliwe do wglądu w oryginalnej wersji językowej u autorki opracowania.

[6] Warunki zapisane w tym Programie zostały ponownie zamieszczone w Dalcrozowskiej tożsamości.

[7] III część Metody, patrz: Emile Jaques-Dalcroze, Materiały dydaktyczne, SPIMR, 2023.

© SPIMR – Stowarzyszenie Pedagogów i Miłośników Rytmiki